Mannen stoer en autonoom? Welnee, ze zijn heel volgzaam, zegt emeritus hoogleraar Maaike Meijer
In Radeloze helden wil Maaike Meijer laten zien dat er geen universeel, krachtig beeld van de man bestaat. De man lijdt. En is daar iets tegen te doen? Ja hoor, kijk maar naar ‘the Dude’.
Parool Maarten Moll 8 juli 2023
We zitten in een verduisterde kamer. Alsof er een groot geheim verteld gaat worden. Achter de zware gordijnen woedt de zonovergoten wereld. Maaike Meijer heeft net twee koppen koffie op tafel gezet.
Of ze iets wil zeggen over Hemingway.
“Die met dat imago van vechtersbaas en rokkenjager zijn eigen boeken nog overtreft, bedoel je die?”
Als ze hoort dat uitgeverij Penguin in boeken van de Amerikaanse schrijver Ernest Hemingway (1899-1961) een triggerwarning heeft afgedrukt, waarin wordt gezegd dat Hemingway in een andere tijd leefde met andere normen en waarden, schudt ze haar hoofd.
“Als je zo begint, kun je de halve wereldliteratuur wel van disclaimers voorzien,” zegt ze moedeloos.
Maaike Meijer, emeritus hoogleraar genderstudies, biograaf van de dichteressen M. Vasalis en Fritzi Harmsen van Beek en schrijver van het net verschenen boek Radeloze helden, met als ondertitel ‘Over de verbeelding van mannelijkheid in literatuur en film’. Hierin wil Meijer laten zien dat het gangbare mannelijkheidsbeeld – de man is stoer en autonoom, hij krijgt de kriebels van alles wat te maken heeft met kwetsbaarheid, verbondenheid, liefde en zorg – in veel films en boeken helemaal niet geldt. Zelfs niet bij Hemingway.
Zwak punt van mannen
“Er zijn heel veel boeken van mannelijke auteurs over mannen, en die laten een heel zelfdestructief traject zien. Die verhalen beginnen heldhaftig, maar de man draait zichzelf dan volkomen de vernieling in. Bijvoorbeeld kapitein Ahab in Moby Dick. Daar komt ook geen vrouw in voor, hè, in dat boek. Maar goed, een witte walvis beet hem een been af. Daarbij zou hij het kunnen laten, maar nee, hij kan geen weerstand bieden aan vergelding, wraak. Hij kan zijn verlies niet nemen, en dat is een zwak punt van mannen.”
Ze likt het melkschuim van haar bovenlip.
“Wat ik in mijn boek heb laten zien, is hoe ontzettend veel van dat soort verhalen er zijn, en hoe opmerkelijk het is dat veel van die boeken te boek staan als universeel. Geschreven door mannen, hè? Vrouwenboeken worden altijd gezien als vrouwenboeken, dus die gaan alleen maar over vrouwen. Maar natuurlijk is Jane Eyre hartstikke universeel. En de romans van Anjet Daanje zijn ook allemaal heel erg universeel.”
Een cruciaal punt dat Meijer in Radeloze helden wil maken, is dat mannenboeken, verhalen over mannen en mannelijkheid, nooit als zodanig worden gezien. “Als je zegt: dit is universeel, dan zie je het niet. En mijn boek gaat erover: laten we eens kijken wat we te zien krijgen als we niet al die mannenboeken onzichtbaar maken onder die universele mantel. Wat zien we dan eigenlijk?”
Daar doemt Michel Houellebecq op vanuit de duisternis van de kamer. “Wat denken we over zijn mannelijke hoofdpersonages: wat een ontzettende loser, wat een klootzak, wat een seksist, wat een vrouwenhater, wat een verschrikkelijke kerel. En tegelijkertijd is hij zo ontzettend ongelukkig, en zie je dat dat vrouwenverslinden hem totaal niets oplevert. Dus de manier waarop mannen het gat in hun ziel willen vullen met vrouwen of met heldendaden werkt niet, en dat zien we elke keer weer. En dat probeert mijn boek eigenlijk te laten zien. Heel veel lezers maken van zo’n antiheld toch weer een held, wat ie niet is. Dus dan zeg ik: lees het! Het loopt niet goed af!” Of, zoals ze in Radeloze helden schrijft: ‘Mannelijkheid is een risicofactor.’
Achteruit inparkeren
Meijer laat in haar boek overigens ook zien dat er mannen zijn die zich niet laten leiden door de beloften van heldendom, en het denken dat je altijd zult winnen. “In de films van Almodóvar, waar mannen niet dat traditionele mannenpakket uitdragen. Dan krijg je ook heel andere verhalen, met ook heel andere vrouwen. Echte mensen.”
Ze begint te lachen. “The Big Lebowski. Een ontzettend geestige film. We denken dat the Dude natuurlijk een loser is, maar dat is hij helemaal niet. Hij vindt het leven prima zoals het is. Hij heeft ook een gevoel van waardigheid, maar hij is geen watje. Als iemand op zijn tapijt heeft gepist, vindt hij dat wel vernederend, maar hij gaat vervolgens lekker bowlen met zijn vrienden. Hij begint er gewoon niet aan, hè, aan dat stoere mannengedoe.”
Daar snijdt Meijer nog een belangrijk punt aan. Het geldt niet voor de antiheld the Dude, maar mannen lijden. Dat punt maakt Meijer al op pagina 23. Omdat de mannelijkheidsmythe vat op ze heeft gekregen zitten ze klem, en gaan ze tekeer zoals kapitein Ahab.
“Feministen zeggen altijd, kijkend naar het effect van het patriarchaat op vrouwen: mannen hebben het maar makkelijk, jullie hebben geboft, het is jullie schuld. Daar wil ik niet meer aan meedoen. Vrouwen weten heel goed wat het met je doet als je altijd maar te horen krijgt: je bent een meisje, je bent minder, je krijgt minder betaald en je kunt niet achteruit inparkeren.”
Fel: “Ik kan heel goed achteruit inparkeren!”
Even een stilte. “Maar what about de mannen zelf? Hoe werkt dat eigenlijk als je steeds te horen krijgt: je bent beter?”
Verbondenheid
Wat Meijer fascineert in de mythe van mannelijkheid is dat ze telkens een ander beeld ziet. “Mannen zijn zelfstandig en autonoom en zelfsturend? Nee, het verhaal is dat ze allemaal achter Poetin en Trump aanlopen, want ze hebben hun illusies van ‘we gaan winnen’ gevestigd op zo’n figuur. En die autonomie en die zelfstandigheid moeten dat allemaal bedekken. Dat mannen eigenlijk heel volgzaam zijn, is hun kwetsbaarheid, omdat ze heel moeilijk in contact kunnen komen met hun eigen waarheid of gevoel of geaardheid.”
Uit Radeloze helden spreekt ook een zeker medelijden met de man. Is er iets te leren voor de man?
“Zeker. Trap er niet in. In de mannenmythe, in de mannelijkheidswaan. Veel mannen ervaren het als zwakheid dat ze hun verlies niet kunnen nemen. Zeg het gewoon, zeg: het lukt me niet, ik red het niet. Natuurlijk kun je nog net zoveel man zijn als je wilt. Maar dat machoprogramma brengt zoveel problemen met zich mee. Ik hoop ook dat die visie dingen in beweging zet. Dat mannen ook zien: we gaan er niet meer aan meedoen. Dit gaan we gewoon niet meer doen.”
De andere man moet opstaan. “Het heeft ook te maken met verbondenheid. Ik zie veel mannen van hun eenzaamheid, van hun onvermogen om te praten, worden gered door hun vrouw. Verbondenheid heelt, en daar knapt iedereen van op. Die verbondenheid kan ook van vrienden of werk komen. Het gaat om denken vanuit een menselijke houding; hoe kunnen we het zo doen dat we inclusief zijn, dat we menselijk zijn.”
Samenvattend: mannen moeten toe naar verbondenheid.
“Dat zou ik zeggen ja, dat lijkt me heel goed,” zegt Maaike Meijer. Het is een uitspraak die de gordijnen als vanzelf zou moeten doen openschuiven.
Stoomcursus man-worden
Radeloze helden is, naast een boek over de rol van de man in film en literatuur – over psychoanalyse, castratieangst (en nog veel meer Freud), vaderzucht, en fraaie analyses van Casablanca (die Rick!) en One Flew Over the Cuckoo’s Nest – ook een boek over de man in Maaike Meijer. ‘Mannelijkheid is niet voorbehouden aan mannen,’ staat er. Ook zegt ze: “Ik ben geen man, maar misschien toch wel een beetje, want het is allemaal relatief, vind ik.”
Gender is een gevangenis, schrijft ze. “Waarom is oorlog bijvoorbeeld een mannenzaak? Ik wil ook meedoen als wij in oorlog komen, hoor. Ik meen het, echt waar, ik ben dan wel met pensioen, maar ik kan heus wel wat.” Grappig is de stoomcursus man-worden in hoofdstuk 12, ‘Aan man en vrouw voorbij’. ‘Mannelijkheid is een trukendoos. Iedereen kan het.’ Ook fraai is hoe ze kokend van woede reflecteert op een geliefde die bij haar is weggegaan. En die reflectie in eerste instantie ziet als ‘mijn eigen giftige mannelijkheid’. Waardoor ze mannen dan ook weer beter snapt.